Polecamy dostępne w naszych zbiorach najnowsze publikacje dotyczące powstańczego zrywu.

"Powstania Śląskie 1919-1920-1921 : nieznana wojna polsko-niemiecka" to obszerna publikacja autorstwa Ryszarda Kaczmarka - profesora Uniwersytetu Śląskiego, wybitnego znawcy dziejów Śląska. Historyk rekonstruuje wydarzenia, pokazuje je na szerszym, ogólnopolskim i europejskim tle. Przedstawia historię walk zbrojnych, dyplomacji i plebiscytu. Opisuje powstania w oparciu o źródła zarówno polskie, jak i niemieckie. Zwraca uwagę na to, że powstania śląskie były nie tylko ostatnim zwycięskim zbrojnym zrywem Polaków, ale w rzeczywistości niewypowiedzianą wojną między dwoma narodami.

Książka wydana została przez Wydawnictwo Literackie.

Autorem książki "Wojna papierowa : powstania śląskie 1919-1921" jest historyk i redaktor "Gazety Wyborczej" Józef Krzyk. Prezentuje on nieco inne spojrzenie na śląski zryw powstańczy. Opierając się o kolekcję plakatów zgromadzonych przez Jarosława i Amandę Bełdowskich stara się odpowiedzieć na pytania jaki był cel powstań, kto je wywołał i kto nimi dowodził. Interesują go ludzie, którzy w nich uczestniczyli oraz opinia niektórych powstańców twierdzących, że powstanie było tylko jedno. Autor stawia też kontrowersyjne – nawet po stu latach – pytanie: kto powstania wygrał?

Wydawcą książki jest Agora.

1. Baranowicz Jan: Kurtokowie: saga śląska (1962)
2. Baumgardten Aleksander: Jeszcze nie rano (1972)
3. Bielas Leon: Sławna jak Sarajewo (1973)
4. Bobelak Kazimierz: Wielka majowa noc
5. Brzoza Jan: Wojenko, wojenko (1959)
6. Chlebowczyk Józef: Zbudzone polskie serce
7. Gojawiczyńska Pola: Górnoślązaczka (1938)
8. Gorywoda Anzelm: Pod Górą Świętej Anny (1947)
9. Imiela Emanuel: Górnośląskie bajki i satyry (1922)
10. Kossak-Szczucka Zofia: Nieznany kraj (1932)
11. Krahelska Halina: Zdrada Heńka Kubisza (1937)
12. Lubosz Bolesław: Isurgenci (1980)
13. Lubosz Bolesław: Ponad milczeniem i walką (1970)
14. Lubosz Bolesław: Śląski hetman (1997)
15. Morcinek Gustaw: Mat Kurt Kraus (1957)
16. Morcinek Gustaw: Wyrąbany chodnik (1931),
17. Pośpiech Alfons: Człowiek w płomieniach (1929)
18. Siekierski Albin: Blisko, coraz bliżej (1983)
19. Siekierski Albin: Chłodny wiatr odpędza ptaki (1971)
20. Siekierski Albin: Ku górze nad rzeką (1971)
21. Siekierski Albin: Nastaje zmierzch (1987)
22. Siekierski Albin: Warta honorowa
23. Siekierski Albin: Ziemia nie boi się kul (1971)
24. Szewczyk Wlihelm: Hanys (2009)
25. Szewczyk Wlihelm: Klara Krause i inne opowiadania (1956)
26. Walenty Krząszcz: Zdrajca Powstańców (1924)
27. Wierzbiński Maciej: Pękły okowy (1929)
28. Zaniewicki Zbigniew: Oberschlesien (1934)

Wykaz sporządzony na podstawie artykułu Józefa Górdziałka: „Powstania śląskie w literaturze” („Śląsk”, 2006, nr 5, s. 32-35)

Szymon Białecki (1893-1948) był organizatorem armii powstańczej i uczestnikiem wszystkich trzech powstań śląskich. Urodził się w wielodzietnej rodzinie chłopskiej, ukończył gimnazjum w Krakowie, później studiował na Politechnice Lwowskiej, służył w Legionach Polskich. Pod pseudonimem Jerzego Węgierskiego działał w Polskiej Organizacji Wojskowej, później w Wojsku Polskim. Po drugim powstaniu w 1920 r. organizował Policję Plebiscytową, czynnie uczestniczył w akcji plebiscytowej propagując ideę polskości. Był jednym z nielicznych w tamtym czasie wybitnych fachowców wojskowych. Pełnił funkcję szefa sztabu grupy operacyjnej "Wschód". Został odznaczony m.in. Krzyżem Walecznych i Krzyżem Niepodległości. Po przejściu w stan spoczynku (1926 r.) pracował w przemyśle węglowym na Śląsku. W 1939 r. powrócił do czynnej służby wojskowej. Przeszedł szlak wojenny: ZSRR, Iran, Palestyna, Egipt. Zmarł w Szkocji w 1948 r.

Jan Bryłka (1878-1942) pochodził z Gorzyc w powiecie raciborskim. Przed I wojną pracował w kopalniach w Pszowie, Radlinie i Jankowicach Rybnickich. W czasie wojny był żołnierzem armii niemieckiej. W latach 1919-21 brał udział w walce plebiscytowej – organizował polskie wiece propagandowe. We własnych budynkach gospodarskich przechowywał broń i amunicję dla uczestników powstania, był dowódcą powstańczej kompanii wartowniczej. W czasie II wojny światowej (1941) został aresztowany przez Gestapo i przebywał w więzieniach w Raciborzu i Opolu. Zginął w obozie w Oświęcimiu.

Agnieszka Grabara w 1919 roku wstąpiła do Polskiej Organizacji Wojskowej Górnego Śląska. Brała udział w II powstaniu śląskim jako sanitariuszka, działała w kampanii plebiscytowej na terenie powiatu opolskiego. W III powstaniu także jako sanitariuszka wspomagała powstańców podczas walk w rejonie Góry św. Anny. W okresie międzywojennym była aktywnym członkiem Związku Powstańców Śląskich i Towarzystwa Rozwoju Ziem Zachodnich. Za swoją działalność była wielokrotne odznaczana, m.in. Śląskim Krzyżem Powstańczym, Medalem Niepodległości, Złotym i srebrnym Krzyżem Zasługi.

Augustyn Kośny (1896-1939) - lekarz, powstaniec. W 1914 został uwięziony za publiczne demonstrowanie postawy propolskiej. W czasie I wojny światowej służył w wojsku niemieckim, z którego zdezerterował i wstąpił w szeregi armii gen. Józefa Hallera. Uczestniczył w III powstaniu śląskim jako członek aparatu sprawiedliwości przy instytucjach powstania. Od 1923 r. działał w Związku Polaków w Niemczech, a od 1924 r. współtworzył Związek Akademików Górnoślązaków "Silesia Superior", którego celem było krzewienie kultury polskiej oraz działanie na rzecz społeczności Górnoślązaków - Polaków w tej części Górnego Śląska, która pozostawała w obrębie Niemiec. Był dziennikarzem i redaktorem naczelnym polskich gazet w Niemczech: "Katolika Codziennego" i "Nowin Codziennych". Za działalność patriotyczną był prześladowany, m.in. więziony w 1926 we Wrocławiu i pozbawiony prawa wykonywania zawodu. W 1935 r. w Berlinie obronił doktorat, gdzie osiadł na stałe i prowadził prywatną praktykę lekarską. Zginął w 1939 r. zamordowany przez nieznanych sprawców, prawdopodobnie przez Gestapo.

Ludwik Piórko (1902-1975) pochodził z rodziny robotniczej zamieszkałej w Starej Wsi w powiecie pszczyńskim. W czasie III powstania brał udział w blokowaniu Pszczyny służąc w kompanii Jana Grzechnika. Oddelegowany do Straży Obywatelskiej od maja 1921 r. pełnił służbę wartowniczą obozie jeńców wojennych w Bieruniu Nowym. Po zakończeniu powstania (do września 1921) przebywał w obozie w Szczakowej. W latach 1923-1939 był aktywnym członkiem Związku Powstańców Śląskich. W 1940 r. został aresztowany przez gestapo i uwięziony w Pszczynie. Po zakończeniu II wojny światowej pracował jako murarz.

Piotr Przybycin (1886-1970) urodził się w Łubkach w powiecie toszecko-gliwickim. Był członkiem Polskiej Organizacji Wojskowej Górnego Śląska. W okresie plebiscytu działał jako mąż zaufania. Podczas II powstania śląskiego brał udział w walkach na Górze św. Anny. W 1922 r. został uwięziony i skatowany przez bojówkę niemiecką. Także w czasie okupacji był represjonowany przez Gestapo i więziony. Po wojnie został odznaczony Śląskim Krzyżem Powstańczym.

Antonina Rokicka–Niedbalska (1893-1973) urodziła się w Warszawie w rodzinie inteligenckiej. W 1912 r. rozpoczęła pracę jako nauczycielka wiejska. W latach 1914-1920 studiowała na Wydziale Pedagogicznym Wolnej Wszechnicy Polskiej i pracowała społecznie wśród robotnic Powiśla. Była członkiem Tajnej Organizacji Nauczycieli Niepodległościowców i Polskiej Organizacji Wojskowej. W maju 1920 r. przyjechała na Górny Śląsk i wzięła udział w kampanii plebiscytowej – prowadziła działalność propagandową wśród kobiet w powiecie bytomskim, strzeleckim i gliwickim. W sierpniu tego samego roku z rozkazu Dowództwa Głównego Polskiej Organizacji Wojskowej Górnego Śląska organizowała żeńskie oddziały służby sanitarnej, kurierskiej i wywiadowczej. Czynnie uczestniczyła w II powstaniu. Podczas III powstania organizowała pieszą, kobiecą pocztę sztafetową. W 1922 r. wróciła do Warszawy, gdzie pracowała jako nauczycielka. Po wojnie została odznaczona m.in. Śląską Wstęgą Waleczności i Zasługi, Śląskim Krzyżem Powstańczym, Krzyżem Niepodległości oraz Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski.

Paweł Sarwas (1894–1964) urodził się w Biskupicach (dzielnica Zabrza) w rodzinie robotniczej. Podczas I wojny światowej walczył na froncie zachodnim jako żołnierz w wojsku niemieckim. Gdy został jeńcem francuskim zgłosił się na ochotnika do armii gen. Józefa Hallera. Od 1920 aktywnie działał w kampanii plebiscytowej na Górnym Śląsku. Podczas III powstania śląskiego organizował oddział artylerii w Częstochowie. 21.06.1921 został mianowany przez Naczelną Komendę Wojsk Powstańczych podporucznikiem. W 1926 roku wyemigrował do Niemiec w poszukiwaniu pracy. Po dziesięciu latach wrócił do Polski i osiedlił się na Śląsku Cieszyńskim. W 1939 r. został aresztowany przez Gestapo i zesłany na roboty przymusowe. Po wojnie mieszkał i pracował w Głubczycach.

Leopold Smyczek (1892-1972) – pochodził z rodziny górniczej, ukończył szkołę ludową. Był jednym z lokalnych, polskich przywódców niepodległościowych. W 1919 r. został żołnierzem Polskiej Organizacji Wojskowej, rozbudował tę organizację w rodzinnych Świerklanach i stanął na jej czele. Uczestniczył we wszystkich powstaniach śląskich, był aktywnym działaczem plebiscytowym. Po podziale Górnego Śląska został pierwszym polskim komisarycznym naczelnikiem gminy w Świerklanach. Pełnił szereg funkcji społecznych, m.in. Prezesa Związku Powstańców Śląskich w Świerklanach. Był uczestnikiem obrony Śląska we wrześniu 1939 r. i żołnierzem Polskich Sił Zbrojnych we Francji. Pod koniec 1940 r. ze względu na zły stan zdrowia został zdemobilizowany. Po 1945 r. działał w Związku Weteranów Powstań Śląskich. Będąc w stanie spoczynku otrzymał awans do stopnia oficerskiego. Odznaczony Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski i Śląskim Krzyżem Powstańczym. Zmarł w 1972 r.

Teodor Stera (1880-1942) – podczas I wojny światowej został wcielony do armii niemieckiej. Walczył na froncie zachodnim, skąd dostał się do niewoli angielskiej. W 1917 r. zgłosił się do powstającej na terenie Francji armii gen. Hallera, z którą wrócił do Polski w stopniu kapitana. Uczestniczył w trzech powstaniach śląskich. W latach 1924-1934 był dyrektorem Państwowego Gimnazjum Klasycznego w Królewskiej Hucie. W czasie II wojny światowej został osadzony w jednym z obozów koncentracyjnych, gdzie zmarł.

Franciszek Strzoda (1894-1949) urodził się w Kopaninie Nowej w powiecie bytomskim. Już w młodości działał w miejscowych organizacjach niepodległościowych. Mając 17 lat rozpoczął pracę jako górnik. Pracował m. in. w kopalni "Deutschland" (późniejsza "Polska"), z której zwolniono go za udział w strajku. W 1919 r. został członkiem Polskiej Organizacji Wojskowej Górnego Śląska oraz wstąpił do 1 Pułku Strzelców Bytomskich. Brał udział w trzech powstaniach śląskich. Działał jako agitator w Polskim Komisariacie Plebiscytowym. Po zakończeniu trzeciego powstania udzielał się w wielu organizacjach polskich. W czasie II wojny światowej przebywał na terenie Generalnej Guberni ukrywając się przed władzami niemieckimi.

Paweł Szulc (1903-1977) - urodził się w rodzinie robotnika folwarcznego w Krzyżanowicach w powiecie oleskim. Od maja do sierpnia uczestniczył w szkoleniu wojskowym, po którym wziął udział w II powstaniu śląskim walcząc w Mysłowicach, Szopienicach i Janowie, gdzie został ranny. W czasie kampanii plebiscytowej zajmował się ochroną wieców i lokali do głosowania. Podczas III powstania walczył pod Gorzowem Śląskim, w Więckowicach, Pawłowicach, Budzowie, Karłowie. Brał udział w Kampanii wrześniowej. W okresie okupacji zesłano go na przymusowe roboty w głąb Rzeszy. Po wojnie zamieszkał w Opolu i pracował jako kolejarz. Został odznaczony Śląską Wstęgą Waleczności i Zasługi oraz Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski.

Konstanty Tomiczek (1879-1933) urodził się w miejscowości Studziennna w powiecie raciborskim. Był aktywnym działaczem narodowym i społecznym, współzałożycielem Towarzystwa Oświaty na Śląsku, kolporterem pism i gazet polskich. Należał do Towarzystwa Polsko-Górnośląskiego w Raciborzu. W swoim domu prowadził biblioteczkę Towarzystwa Czytelni Ludowych. W latach 1919-1921 był przywódcą Polskiej Organizacji Wojskowej Górnego Śląska w Studziennej. Tam też działał jako przewodniczący Polskiego Komitetu Plebiscytowego. W I powstaniu pełnił funkcje kuriera, w II brał udział w obronie Domu Polskiego "Strzecha", w III był żołnierzem pułku walczącego w rejonie Raciborza. Na skutek represji popowstaniowych przez wiele lat pozostawał bezrobotny. Od 1928 utrzymywał siebie i rodzinę pracując jako sezonowy robotnik kolejowy.

Antoni Zaiczek (1877-1974) – urodził się w Rybniku w rodzinie robotniczej. W 1892 r. wyjechał za pracą do Westfalii, gdzie zaangażował się w działalność narodową w Zjednoczeniu Zawodowym Polskim. W 1919 r. wrócił do Rybnika i wstąpił do Polskiej Organizacji Wojskowej Górnego Śląska. Cały czas poszukiwany przez Niemców ukrył się najpierw w obozie uchodźców w Strumieniu, a następnie w Piotrowicach. Podczas I powstania aresztowano go w więzieniu w Raciborzu i skazano na 11 lat twierdzy. W październiku 1919 r. na mocy amnestii został zwolniony. W czasie III powstania walczył pod Bierawą, Starym Koźlem i Dziergowicami. Wtedy też zginęli jego dwaj synowie. Po powstaniach pracował jako sztygar w kopalniach województwa śląskiego. W czasie II wojny światowej zesłano go na przymusowe roboty do kopalni węgla brunatnego w Turyngii. Po wojnie został uhonorowany Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski.

Biogramy opracowano na podstawie:

1. Encyklopedia Powstań Śląskich. Opole, 1982
2. Musioł Józef: Ludzie tej ziemi. Warszawa, 1980

W domach polskich nikt nie śpi. W wszystkich oknach błyszczy światło. Cisza; tylko co jakiś czas przeleci auto z świstem i hukiem.

Druga w nocy. Zastukały jakieś kroki. Idą… Trzech na przedzie. To szpica. W pewnym oddaleniu oddział mniejszy. Za nimi maszeruje główna siła. Ubrani po cywilnemu, co kto miał; karabin na ramieniu; są i maszynki.

W świetle latarni czerwieni się sztandar z orłem białym pośrodku.

To powstańcy. Idą śmiało, lecz cicho, jak duchy. Idą…

Na ostrzach swych bagnetów niosą wolność i przyszłość ludu polskiego na Śląsku.

Idą…

Powstaniec, R. 1, nr 20, s. 4 [dostęp: http://mbc.cyfrowemazowsze.pl/dlibra/doccontent?id=43092]

Żandarmeria polowa wojsk powstańczych, 1921 [Narodowe Archiwum Cyfrowe]

Rok 2019 Uchwałą Sejmu Rzeczpospolitej Polskiej został ogłoszony
Rokiem Powstań Śląskich.

Głównym celem trzech powstańczych zrywów z lat 1919-1921 było przyłączenie Górnego Śląska do odradzającego się państwa polskiego. Pierwsze powstanie było spontanicznym zrywem ludności polskiej, odpowiedzią na masakrę górników z kopalni "Mysłowice". Nie zakończyło się ono sukcesem, ale zwróciło uwagę społeczności międzynarodowej na problem Śląska i przygotowało grunt pod kolejne powstania. Drugi zryw był odpowiedzią na akty terroru strony niemieckiej i jej dominację w strukturach administracyjnych. Głównym celem było wyparcie Policji Bezpieczeństwa z obszaru plebiscytowego i zastąpienie jej nowo utworzoną policją plebiscytową. Ostatnie powstanie było efektem niekorzystnego dla Polaków wyniku plebiscytu. Działania zbrojne Ślązaków doprowadziły do powiększenia obszaru przyznanego Polsce. Zarówno drugie, jak i trzecie powstanie zakończyły się sukcesem.

Nazwiska przywódców powstań Alfonsa Zgrzebnioka i Wojciecha Korfantego są często jedynymi kojarzonymi ze śląskimi zbrojnymi zrywami. Czasami wymienia się jeszcze Michała Grażyńskiego, Józefa Rymera czy Konstantego Wolnego, którzy znani są także z działalności społecznej i politycznej w odrodzonej Polsce.

Kategoria "Powstańcy Śląscy" w Wikipedii obejmuje biogramy 188 osób, Encyklopedia Powstań Śląskich – około 1500. A tylko w 1921 r. do walki stanęło 60 000 powstańców…

Zapomniani Bohaterowie Powstań Śląskich

Więcej o Powstaniach Śląskich:

"Gramy w Powstania" - gra edukacyjna przygotowana przez Muzeum Powstań Śląskich, dotycząca nie tylko powstań i plebiscytu, ale także zwyczajów i życia na Górnym Śląsku w tym okresie. Muzeum nieodpłatnie wypożycza grę innym instytucjom.

Platforma Eduś - Powstania Śląskie – materiały edukacyjne przygotowane przez Instytut Badań Regionalnych Biblioteki Śląskiej. Projekt został przygotowany z myślą o uczniach ostatnich klas szkół podstawowych, szkół gimnazjalnych i liceów.

Filmowa Encyklopedia Powstań Śląskich - seria krótkich filmów dokumentalnych o losach powstańców śląskich w trakcie walk w latach 1919-1921, przedstawiająca także dzieje ich rodzin w okresie międzywojennym, czasach II wojny światowej i okresie Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej. Historie powstańców opowiadają ich żyjący potomkowie. Filmy zawierają inscenizacje rekonstruujące przedstawiane wydarzenia.

Powstania Śląskie i plebiscyt – wyszukiwarka w kolekcji Muzeum Śląskiego, obejmującej m. in. plakaty, ulotki, karty i znaczki pocztowe oraz dokumenty powstańcze.

Zasoby archiwalne Powstań Śląskich (1919-1921) - kolekcja dokumentów przechowywanych w "Józef Piłsudski Institute of America". Zbiór obejmuje m.in. materiały personalne dotyczące powstańców, raporty, rozkazy i depesze dowództwa.

Powstania Śląskie w literaturze pięknej – wykaz publikacji

Zestawienie bibliograficzne – wykaz publikacji dostępnych w zbiorach Pedagogicznej Biblioteki Wojewódzkiej w Katowicach, dotyczących powstań śląskich ("Dialogi Biblioteczne", nr 1(17)/2016, s. 27-29)